Społeczności wirtualne - charakterystyka
Zagadnienia powstałe wokół sieciowych skupisk ludzkich są niewyczerpanym źródłem inspiracji i dylematów wśród badaczy z najróżniejszych dziedzin. Co więcej nie jest to wcale nowy problem, ponieważ klasyczna definicja Howarda Rheingolda – nadal powszechnie cytowana przez badaczy – pochodzi z 1994 roku[1]. Sam twórca definicji uznał, że społeczności wirtualne są to „grupy ludzi, który mogą, lub nie, spotkać się twarzą w twarz, i którzy wymieniają słowa oraz idee za pomocą klawiatury”[2]. Z punktu widzenia ostatniej dekady minionego wieku ta definicja jest jak najbardziej poprawna. Jednak biorąc pod uwagę współczesny rozwój technologiczny i nieustannie zachodzące zmiany w komunikacji, należałoby pochylić się uważniej nad zjawiskiem społeczności wirtualnych.

Sieć jest coraz silniej i intensywniej wykorzystywana w życiu codziennym większości społeczeństw, co z kolei jest jednym z objawów szerszych procesów transformacji społecznej, którą najtrafniej opisuje pojęcie „społeczeństwa sieciowego”. Piotr Siuda to pojęcie definiuje jako „wszystkie ludzkie aktywności [które] zaczynają organizować się i łączyć w elastyczne, zdecentralizowane sieci”[3]. Społeczności wirtualne są częścią społeczeństwa sieciowego – powstają i rozwijają się w cyberprzestrzeni[4]. W literaturze istnieje wiele definicji omawianego zjawiska, jednak pośród rozmaitych charakterystyk dość klarownie kształtują się pewne cechy niezmiennie wymieniane przez badaczy. Powszechnie uważa się, że powstanie społeczności wirtualnej następuje, gdy osoba wchodząca na daną stronę internetową ma możliwość założenia profilu, dzięki któremu uzyskuje dostęp do innych osób posiadających na danej stronie profil, a także możliwa się staje komunikacja między nimi[5]. Tak zdefiniowany moment powstania społeczności wirtualnej okazuje się być po głębszej analizie niejasny i mało precyzyjny – ponieważ istnieją takie strony, których nie można określić mianem społeczności wirtualnych, a mimo to posiadają możliwość założenia profilu, a nawet wewnętrznej komunikacji. Zatem jakie cechy są niezbędne? Piotr Siuda w swoim artykule[6] wymienia co najmniej pięć kryteriów wspólnotowości w sieci. I tak kolejno pierwszym jest interaktywność – czyli możliwość nawiązywania do wcześniej poruszanych wątków, która jednocześnie będzie zrozumiała dla większości społeczności. Drugim warunkiem jest stabilność członkostwa oraz stabilność tożsamości wewnątrz społeczności. Następnie powinny istnieć pewne wypracowane przez użytkowników normy, które na przykład piętnowałyby zachowania naganne. Aby zaistniała wspólnota w sieci jej użytkownicy powinni traktować ją jako ważny element w ich życiu oraz przejawiać wobec współużytkowników otwarte postawy, a także komunikacja odbywająca się w danej wspólnocie powinna dawać możliwość ogólnego komunikowania się – to znaczy porozumiewania się ze wszystkimi członkami naraz[7]. Dodatkowo warto przytoczyć wyliczenie pięciu podstawowych cech społeczności wirtualnej Marka Smitha, które przybliżyła w swojej pracy Magdalena Szpunar[8]. Są nimi aprzestrzenność, asynchroniczność – wskazująca na brak konieczności komunikacji w czasie rzeczywistym, acielesność – ciało jako brakujący element w komunikowaniu sieciowym, astygmatyczność – ważna właściwość wskazująca na brak stygmatyzacji ze względu na wygląd, płeć czy rasę rozmówcy oraz anonimowość.

Kategoryzowanie stereotypami

Drugim teoretycznym członem tego artykułu jest stereotypizowanie. Samym pojęciem stereotypu jako pierwszy zajął się szerzej Walter Lippmann, który badał, jak społeczeństwo kategoryzuje ludzi[9]. Stwierdził, że kategoryzacja jest naturalnym sposobem myślenia ludzi i właściwie niemożliwe jest nieużywanie jej w życiu codziennym. Co za tym idzie stereotyp – jako forma kategoryzacji świata – jest naturalnym narzędziem myślenia i poznawania świata. Jest to więc pewnego rodzaju schemat poznawczy. Nad tym połączeniem zastanawiała się Dominika Maison, która wskazała, że mimo istniejących podobieństw, schematy poznawcze i stereotypy można wyraźnie rozgraniczyć poprzez jeden kluczowy czynnik, to jest afekt[10]. Warto jednak skontrować ten pogląd, idąc za Elliotem Aronsonem, Timothy’m D. Wilsonem oraz Robinem M. Akertem, którzy uważali, że „stereotypizowanie niekoniecznie jest tylko emocjonalne i nie musi prowadzić do zamierzonych aktów obrażania. Często stereotypizowanie jest wyłącznie sposobem na uproszczenie naszego spojrzenia na świat”[11]. Autorzy, uzasadniając swój pogląd, wskazują na badania Gordona Allporta nad stereotypem jako narzędziem minimalizacji wysiłku poznawczego[12], jakim jest między innymi przypisywanie określonych cech większym grupom ludzi. Jednak na gruncie polskich badań nad stereotypami prawdopodobnie najpopularniejszą definicję terminu ukuł Bogdan Wojciszke, wskazując, że „stereotyp to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość, jak płeć, rasa, narodowość, religia, pochodzenie społeczne, zawód”[13]. Dodatkowo można wyróżnić w stereotypie wcześniej niewspomniane cechy jak niedokładność, nadmierne uogólnianie, odporność[14] na zmiany oraz silnie pejoratywne znaczenie samego słowa w języku potocznym[15].

Można wyróżnić dwa zasadnicze poziomy stereotypu. Pierwszym z nich jest stereotyp indywidualny[16], który charakteryzuje się wyobrażeniem jednostki na temat pewnych grup i tym samym nie jest przedmiotem tego artykułu. Drugim typem jest stereotyp na poziomie społeczności, któremu z kolei przypisuje się możliwość ekstrapolowania wiedzy, przekonań i obrazu charakterystycznego pewnych grup na całe społeczeństwa[17] – w tym także wspomniane w tytule narody. Stereotypy narodowe z kolei powstały jako następstwo „utrwalania się wzorów myślenia w duchu ideologii nacjonalizmu”[18]. Przedstawiciele poszczególnych narodów nie tylko kształtują stereotypy na temat sąsiednich nacji, ale także postrzegają siebie w formie autostereotypu[19] - wspólnoty bowiem poszukują tego, co je wyróżnia i co jest dla nich specyficzne. Jest to zatem pewien proces szerokiej kategoryzacji i porządkowania świata, dzięki czemu kategorie narodowości, mimo że nie są tak łatwo rozpoznawalne jak na przykład cechy fizyczno-biologiczne ludzi, należą do jednych z najczęściej używanych kategorii dyferencjalnych pomiędzy społecznościami[20].

Polandball, internetowe komiksy o stereotypach państwowych

Czy zatem możliwa jest stereotypizacja w społecznościach wirtualnych, nawet jeśli nie tworzą one narodu w tradycyjnym znaczeniu tego pojęcia? Jedną z możliwych odpowiedzi, a zarazem przykładem zdaje się być seria komiksów tworzonych przez użytkowników sieci znana pod dwoma nazwami – Polandball oraz Countryball. Są one rozpowszechniane między innymi na stronie 9gag.com. Jako stronę internetową można 9gag zakwalifikować co najmniej dwojako, po pierwsze jako agregator treści, a po drugie jako stronę tworzącą sieci społecznościowe. Dość ważnym w zrozumieniu filozofii portalu i powodu jego istnienia zdaje się, choćby pobieżne, wniknięcie w strukturę tworzoną wokół strony. Na początku warto zaznaczyć, że 9gag oryginalnie (strona istnieje od 2008 roku[21]) był agregatorem zabawnych treści tworzonych przez internautów dla internautów – najbardziej widocznym przykładem takiego podejścia zdaje się być motto przyświecające stronie, które samo w sobie jest żartem językowym – mianowicie Go Fun Yourself[22]. Hasło nawiązuje do pejoratywnie nacechowanego, angielskiego określenia go fuck yourself, aczkolwiek zamiana środkowego wyrazu sprawia, że w wolnym tłumaczeniu można rozumieć motto 9gaga jako właśnie zachętę do zabawy. Ta cecha – zabawiania internautów - przetrwała do dnia dzisiejszego, choć na przestrzeni lat 9gag zyskał także inne, ciekawe funkcje – jak chociażby tworzenie ponadnarodowej społeczności.

Analizując aktywność użytkowników 9gag można stwierdzić, że jest to społeczność wirtualna między innymi dzięki jej: interaktywności (przerabianie treści opublikowanych wcześniej przez innych użytkowników), stawianiu głównie na interakcje z całą społecznością oraz ustalonym normom – przykładem może być system głosowania na popularne treści (upvote oraz downvote). W omawianym przypadku można dyskutować nad astygmatyzacją, ponieważ o ile nie krytykuje się wprost poszczególnych użytkowników 9gaga, to często operuje się niewybrednym humorem, który może urazić wrażliwszych użytkowników sieci. Niektórzy badacze nawet twierdzą, że mimo niezaprzeczalnych plusów 9gaga, takich jak jednoczenie osób z różnych stron świata, jest to także społeczność oparta na (w większości) kulturze anglosaskiej i amerykańskiej[23], w dodatku z nadreprezentacją poglądów białych mężczyzn[24]. Niemniej jednak 9gag jest pełnoprawną społecznością wirtualną, która również podlega światowym trendom, takim jak przechodzenie od czysto rozrywkowego profilu do wyjaśniania poprzez humor pewnych zjawisk, informowania oraz komentowania otaczającego ludzi świata[25].

W grudniu 2016 roku[26] w portalu 9gag powstała oddzielna sekcja pod nazwą Country, poświęcona treściom związanym z różnymi państwami[27]. W niej, pośród różnorakich treści, można znaleźć wspomniane już komiksy, w których jako wątek przewodni wyeksponowano reprezentacje poszczególnych krajów. W niniejszym tekście podejmujemy analizę tego typu treści.

Do analizy wybrano jedynie te komiksy, które dostały się do kategorii hot, czyli najpopularniejszych treści na stronie. Okres powstawania i rozpowszechniania komiksów wyznaczony został między 1 grudnia 2016 roku (umowny moment założenia sekcji Country) a 11 stycznia 2017 roku. Przy użyciu elementów analizy treści przeanalizowano 21 materiałów, spośród których wyszczególniono najciekawsze przedstawienia i poddano je szczegółowej pogłębionej analizie zawartości.

Wykres 1. Częstotliwość występowania aktorów w zebranych materiałach; źródło: opracowanie własne.

Najpopularniejszym aktorem, a co za tym idzie portretowanym krajem, są Niemcy (które jako nacja są najczęściej reprezentowane[28] w społeczności 9gaga) – figurka przedstawiająca ten kraj pojawia się w aż 16 z 21 komiksów. Następnie w kolejności są: Francja, Wielka Brytania, Unia Europejska (postrzegana w serii jako odrębny byt), ex aequo Szwecja i Polska oraz również ex aequo Stany Zjednoczone i Włochy. Pozostali aktorzy pojawili się w komiksach mniej niż trzy razy, co może między innymi wskazywać na niewielkie zainteresowanie danymi krajami w okresie badania.

Poniżej zostały przedstawione szersze charakterystyki wizerunku czterech najczęściej występujących w zebranych materiałach aktorów.

Stereotyp Niemiec

Okrągła niemiecka flaga, która symbolizuje w omawianych komiksach Republikę Federalną Niemiec, została sportretowana aż w 76 proc. wszystkich zebranych materiałów. Wizualizacja Niemiec w dwóch wybranych komiksach jest czymś na kształt „osoby” – Polandballe zdają się przypominać sposobem narysowania osoby, na przykład ze względu na obecność oczu, jednak trudno jest nazwać je ludźmi (to raczej kuliste postaci). W języku angielskim zwykło się określać je mianem countryballs, jednak tłumaczenie polskie tego określenia zdaje się odejmować pewne kontekstowe nacechowanie emocjonalne nadane temu wyrażeniu. Niemniej jednak warto w analizie tego typu komiksów spoglądać na oczy postaci, które nieraz sugerują stan emocjonalny, w którym akurat znajdują się bohaterowie materiałów.

Pierwszy rysunek dostarcza silnego przekonania, że uosobienie Niemiec to persona wciąż ścigana (głównie w swoim własnym wyobrażeniu) przez duchy przeszłości. Co więcej jest to ukazane w sposób niezwykle humorystyczny, z wykorzystaniem gry językowej, w której słowu occupation można nadać dwa znaczenia, tłumaczone odpowiednio jako „zawód” oraz „okupacja”. Rycina druga ukazuje natomiast krótką historię Niemiec, implikując również przywódczą rolę tego kraju w tworzeniu i funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Ten wizerunek przewija się również przez dużą część zebranych materiałów – niektóre z nich zostały pokazane w kontekście omówienia stereotypów na temat innych państw, jednak dla potwierdzenia związku Niemiec i UE warto również zajrzeć do rycin numer trzy, cztery oraz sześć.

 Wspomniana wcześniej wysoka częstotliwość występowania Niemiec w komiksach może być spowodowania między innymi nieproporcjonalnie dużym odsetkiem obywateli RFN angażujących się w działalność na portalu, w tym także działalność twórczą. W tym kontekście warto za Janem Błuszkowskim zauważyć, że narody nie tylko tworzą uproszczone schematy „innych”, ale także poszukują cech, które będą odróżniać „swoich” od „innych”, a zatem przyczyniają się do kreowania stereotypów własnych czy też autostereotypów[29]. Oczywiście trudno określić pochodzenie konkretnego internauty, który stworzył dane przedstawienie, jednak zdaje się, że można zaryzykować stwierdzenie o chociaż częściowej, humorystycznej afirmacji krążącego stereotypu o Niemcach przez nich samych na portalu 9gag.

Stereotyp Francji

Ryc. 3. „Typical Germany”;

źródło: https://9gag.com/gag/aw737bQ/typical-germany

Francja to drugie spośród najczęściej portretowanych w zebranej próbie państw. Warto zauważyć, że mimo wysokiego drugiego miejsca, Francja występuje już tylko w 33 proc. wszystkich materiałów i dodatkowo prawie w żadnym nie jest głównym bohaterem. Powyższy komiks jest jednym z nielicznych, które skupiają się na Francji. Przy okazji omawiania tego materiału warto zwrócić uwagę na atrybut, który towarzyszy personifikacji Republiki Francuskiej, to jest różową kokardkę. Zdaje się, że ten element ma sugerować żeński rodzaj przedstawienia, szczególnie jeśli zostanie to zestawione z brakiem ozdób na uosobieniu Niemiec (męskość) oraz czapeczkę nałożoną na Unię Europejską (dziecko). Cały obraz tworzy więc rodzinę, nawiązującą metaforycznie do stosunków w Europie, gdzie Niemcy i Francja (aczkolwiek ta jako słabszy partner, czyli stereotypowo postrzegana słabsza, kobieca płeć) są przewodnikami w UE. Metafora rodziny kształtuje się również w przedstawianym zdarzeniu, czyli w nauce, a także w emocjach (przekazywanych ponownie za pomocą oczu postaci) sugerujących odmienne zdania co do nauki dziecka (Unia Europejska) dwojga rodziców – matki Francji oraz ojca Niemiec.

Można również zastanowić się, czy nie występuje tutaj pewnego rodzaju element poniżenia i cichej zgody na nie, szczególnie w ostatnim oknie komiksu. Na tym też obrazie zostaje przywołany stereotyp Francji funkcjonujący poza granicami społeczności 9gaga, to jest ukazanie Francji z białą, kapitulacyjną flagą – a więc nawiązanie do historii Francji między innymi z okresu II wojny światowej. Co ciekawe komiks zdaje się sugerować wiodącą rolę Niemiec w przekazywaniu historii, przy jednoczesnej bierności (braku sprzeciwu) Francji, która reaguje wyłącznie „gniewnym” spojrzeniem.

Stereotyp Wielkiej Brytanii

Wielka Brytania to trzeci najchętniej pokazywany w komiksach kraj, który występuje w około 28 proc. wszystkich zebranych materiałów. Przy omawianiu tej postaci koniecznym jest zwrócenie uwagi na dwa szczególne, a w dodatku stałe, atrybuty towarzyszące Wielkiej Brytanii w niemal każdym komiksie. Są nimi cylinder oraz monokl, które już same w sobie sugerują określony, stały wizerunek tego kraju. Mają one prawdopodobnie za zadanie wskazywać na pewne wyrafinowanie i wysoką kulturę tego kraju. Warto dodać, że są to poniekąd atrybuty utożsamiane z wyższymi warstwami społecznymi i nieraz towarzyszą stereotypowi „angielskiego gentlemana”.

Przy okazji analizy zachowania i możliwych cech charakterologicznych wynikających z przedstawień wizualnych warto zwrócić uwagę na pewien nacisk na indywidualizm postaci. Na rycinie czwartej Wielka Brytania jest odwrócona plecami do widza, sprawia wrażenie schodzącej ze sceny, izolującej się, co w połączeniu jeszcze z jedynym tekstem na grafice (Angleterre?) może wskazuje na główną (lub co najmniej szczególnie istotną) rolę omawianej postaci. Dodatkowo, dla wzmocnienia przekazu, zaprezentowano dwie podobne sceny nawiązujące do wydarzeń z 1940 roku (II wojna światowa) oraz 2016 roku (Brexit) – zestawienie obydwu zdaje się sugerować intencję autora, który komentując rzeczywistość teraźniejszą, zauważył podobieństwa wydarzeń historycznych.

Na kolejną cechę charakterologiczną personalizacji Wielkiej Brytanii zdaje się wskazywać rycina piąta, która nawiązuje do wciąż obecnego (zdaniem autora grafiki) imperializmu brytyjskiego – chociaż można zastanawiać się nad wydźwiękiem tego przekazu. Zdaje się bowiem, że dążenia Wielkiej Brytanii do kolonizacji ulokowane są w sferze marzeń. To może z kolei sugerować, że omawiany kraj jest postrzegany jako oderwany od realiów czy też zanurzony w marzeniach.

Stereotyp Unii Europejskiej

Ryc. 6. „Parenting in Europe”;

źródło: https://9gag.com/gag/aE1pZWx/parenting-in-europe

Ostatnim szerzej omówionym wizerunkiem aktora jest wizerunek Unii Europejskiej wykreowany przez komiksy publikowane na stronie 9gag.com. UE jako czynna postać występuje w niemal 24 proc. wszystkich materiałów w bazie. Wartym zaznaczenia zdaje się być fakt, że jest to jeden z nielicznych tworów niepaństwowych, które zostały spersonifikowane, a więc uznane za wystarczająco istotne, by zaistnieć jako osobny twór na równi z państwami (w analizowanej próbie jedynie Unia Europejska i ISIS zostały ukazane jako osobne twory niepaństwowe posiadające swoje countryballe).

UE najczęściej przedstawiana jest w kontekście dziecka (ryciny trzecia i szósta) z omówionej już wcześniej metafory rodziny, które nie ma określonego zdania i znajduje się pod silnym, można powiedzieć paternalistycznym, wpływem Niemiec. Dodatkowo zwykle jest rysowana jako mniejsza, co również potwierdzałoby tezę o rozbudowanej metaforze rodzinnej. Przy omawianiu tej postaci koniecznym zdaje się również przypomnienie, że postać Unii Europejskiej to niejedyne jej odwzorowanie w komiksach - można chociażby przywołać tutaj rycinę drugą (na której flagą UE zaznaczony jest obszar państw należących do wspólnoty, a na nich, w jakby przewodniej roli, stoi personifikacja Niemiec) i czwartą (na której następuje niejako połączenie znaczeniowe postaci Unii i Niemiec - Niemcy przebrane za Unię). Powtarza się więc akcentowana przez różnych autorów grafik sugestia, wedle której Unia Europejska i Niemcy to byty ściśle ze sobą związane, realizujące ideę przywództwa na kontynencie europejskim.

Podsumowanie

 Jan van Dijk w swojej książce Społeczne aspekty nowych mediów zauważa, że „nowe media w tak dużym stopniu zintegrowały się ze społeczeństwem, że funkcjonują praktycznie we wszystkich jego zakątkach”[30]. Można powiedzieć, że jednym z przejawów istnienia i funkcjonowania szerszej społeczności na portalu 9gag jest kultywowanie i przetwarzanie przez nią stereotypów. Warto bowiem przypomnieć, że jedną z cech społeczności jako takich jest wcześniej wspomniane wytwarzanie uproszczonych schematów poznawczych (czyli również uproszczonego wizerunku narodów).

Komiksy personifikujące w większości byty państwowe (w materiale badawczym zauważono jedynie dwa wyjątki – Unię Europejską oraz ISIS) zdają się kreować pewne stałe wizerunki swoich bohaterów, które tym samym mogą w pewien sposób wpływać na stereotypowe postrzeganie przedstawicieli danych nacji. Jednocześnie dzięki humorystycznej warstwie nakładanej każdorazowo na treści zawarte w serii Countryballs można dostrzec pewną zmianę w potocznym postrzeganiu stereotypów. Wydaje się, że wspomniane już wcześniej pejoratywne nacechowanie stereotypów dzięki społecznościom wirtualnym zaczyna jeśli nie zanikać, to przynajmniej ustępować powoli miejsca płaszczyźnie dyskusji nad tym, czym są i jak się buduje te szczególne schematy poznawcze – przynajmniej odnośnie do nacji. Dodatkowo warto zaznaczyć coraz silniejsze tendencje do komentowania wydarzeń świata rzeczywistego w przestrzeni wirtualnej – chociaż, przynajmniej na 9gagu, wciąż dominującym punktem widzenia jest ten europejski (jedynie 7 bohaterów spośród 28 znalezionych w analizowanych materiałach jest krajem lub organizacją pozaeuropejską) – i to nie tylko poprzez komiksy przedstawiające kraje, ale także częściej poprzez memy internetowe. To zjawisko niektórzy badacze bezpośrednio wiążą z coraz większym zapotrzebowaniem informacyjnym użytkowników internetu[31].

Na koniec, omawiając zjawiska zachodzące w ramach społeczności wirtualnej, takie jak używanie przez nią stereotypów, warto zauważyć, że te szczególne schematy poznawcze przenoszone są ze świata rzeczywistego do wirtualnego (bowiem wydarzenia będące przyczynkiem do tworzenia komiksów o poszczególnych państwach zwykle pochodzą z potrzeby bieżącego komentowania rzeczywistych zdarzeń) – tym samym sieć raczej nie tworzy stereotypów – można powiedzieć, że bardziej je rozpowszechnia i multiplikuje. Jakkolwiek nie jest raczej możliwym zaprzeczenie społecznego znaczenia internetu zwłaszcza w krajach rozwiniętych[32], to mimo wszystko podstawowe schematy w nim funkcjonujące nadal czerpane są ze świata rzeczywistego.

Bibliografia

1. Aronson E., Wilson T. D., Akert R. M., Psychologia społeczna, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1997.
2. Bátyi S., Attitudes, Stereotypes and Intercultural Contact [źródło: https://www.academia.edu/download/34211606/psycholing.pdf; dostęp 13.02.2017]
3. Błuszkowski J., Stereotypy a tożsamość narodowa, Wydawnictwo „Elipsa”, Warszawa 2005.
4. Börzsei L. K., Makes a Meme Instead. A Concise History of Internet Memes, “New Media Studies Magazine” 2013, nr 7. [źródło: https://www.academia.edu/download/31342853/borzsei-2012-makesamemeinstead.pdf; dostęp 13.02.2017]
5. Dębicki M., Wokół stereotypów narodowych i niektórych zjawisk pokrewnych. Nowe formy starych dylematów, [w:] Tożsamość, nowoczesność, stereotypy, Dopierała R., Kaźmierska K. (red.), Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2012.
6. Doktorowicz K., Społeczności wirtualne – cyberprzestrzeń w poszukiwaniu utraconych więzi [w:] Społeczeństwo informacyjne. Wizja czy rzeczywistość?, Haber L. (red.), AGH Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków 2004. [źródło: https://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0095/059-066.pdf; dostęp 13.02.2017]
7. Gutierrez III J., Representations and Discourses in Internet Comedy, “Plaridel” 2015, nr 12.1. [źródło: https://www.academia.edu/download/41994884/Representations_and_Discourses_in_Internet_Comedy.pdf; dostęp 13.02.2017]
8. Łapińska K., Rzeczywistość kulturowo-społeczna w oczach użytkowników Internetu – memy internetowe jako zwierciadło nastrojów społecznych, „Pisma Humanistyczne” 2015, nr XIII.
9. Maison D., Jak powstają stereotypy narodowe, Oficyna Wydawnicza Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997.
10. Myers D. G., Psychologia Społeczna, Dobrecka M., Domachowski W. (tłum.), Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2003.
11. Popiołek M., Serwisy społecznościowe w przestrzeni internetowej – (social)mediatyzacja życia codziennego, „Zeszyty Prasoznawcze” 2015, t. 58, nr 1 (221) [źródło: https://www.ejournals.eu/sj/index.php/ZPr/article/viewFile/6527/6451; dostęp 13.02.2017]
12. Rose G., Interpretacja materiałów wizualnych. Krytyczna matodologia badań nad wizualnością, tłum. Klekot E., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
13. Siuda P., Kryteria wspólnotowości w Internecie, „Kultura i Edukacja” 2009, nr 4 (73). [źródło: https://www.researchgate.net/profile/Piotr_Siuda2/publication/242655237_Kryteria_wsplnotowoci_w_Internecie/links/0deec51ceef3f238e6000000.pdf; dostęp 13.02.2017]
14. Siuda P., Społeczności wirtualne. O wspólnotowości w społeczeństwie sieciowym [w:] Oblicza Internetu. Internet w przestrzeni komunikacyjnej XXI wieku, Sokołowski M. (red.), Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Elbląg 2006. [źródło: https://www.researchgate.net/profile/Piotr_Siuda2/publication/243963094_Spolecznosci_wirtualne_O_wspolnotowosci_w_spoleczenstwie_sieciowym/links/00b7d51d21013c80e1000000.pdf; dostęp 13.02.2017]
15. 15.Szpunar M., Społeczności wirtualne jako społeczności - próba ujęcia socjologicznego, [w:] Jednostka-grupa-cybersieć. Psychologiczne, społeczno-kulturowe i edukacyjne aspekty społeczeństwa informacyjnego, Radochoński M., Przywara B. (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2004.
16. Wagener A., Creating Identity and Building Bridges Between Cultures: The Case of 9gag, “International Journal of Communication” 2014, nr 8.  [źródło: https://ijoc.org/index.php/ijoc/article/viewFile/2448/1227; dostęp 13.02.2017]
17. Wojciszke B., Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAE, Warszawa 2004.
18.  van Dijk J., Społeczne aspekty nowych mediów, Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 2010.
19. https://en.wikipedia.org/wiki/9GAG
20. https://9gag.com/country
21. https://www.alexa.com/siteinfo/9gag.com